Błonica to poważna choroba bakteryjna o wysokiej zakaźności, która przed wprowadzeniem szczepień ochronnych była odpowiedzialna za wywołanie wielu epidemii, charakteryzujących się wysoką śmiertelnością. Do dziś stanowi ona problem w wielu krajach. Jak objawia się błonica? Jak wygląda jej leczenie i kiedy szczepić na błonicę?
1. Co to jest błonica? Przyczyny choroby
2. Błonica objawy u dzieci i dorosłych
3. Błonica leczenie
4. Błonica powikłania
5. Błonica profilaktyka, program szczepień ochronnych
Co to jest błonica? Przyczyny choroby
Błonica, znana też jako dyfteryt to chorobowa wywołana przez gram-dodatnie bakterie Corynebacterium diphtheriae (maczugowiec błonicy), ale też Corynebacterium ulcerans oraz Corynebacterium pseudotuberculosis. Niektóre szczepy tego patogenu mają zdolność do produkcji silnej toksyny, która przedostając się do krwi, wywołuje uszkodzenia wielonarządowe. Toksyczna forma bakterii powstaje tylko wtedy, gdy zostanie zakażona przez faga (wirus bakteriofagowy), wówczas produkuje toksynę. Natomiast szczepy, które nie wytwarzają toksyny, rzadko są przyczyną rozwoju choroby.
Choroba zakaźna błonica stosunkowo łatwo rozprzestrzenia się w środowisku, stąd w przeszłości wielokrotnie odnotowano epidemie tej choroby. Źródłem zakażenia jest zwykle osoba chora lub bezobjawowy nosiciel, co stanowi spory problem. Jak dochodzi do zakażenia maczugowcem błonicy?
- Droga kropelkowa przez kaszel, kichanie, rozmowę z osobą zakażoną, nawet bezobjawowym nosicielem,
- Kontakt bezpośredni przez dotyk, zbliżenia fizyczne ,
- Kontakt pośredni przez używanie tych samych przedmiotów, stanowiących rezerwuar bakterii (np. sztućce, ręczniki) lub przez zainfekowane zwierzęta domowe (psy, koty),
- Zakażone rany przez przerwaną ciągłość skóry (błonica skóry); tego typu forma przenoszenia choroby występuje rzadko.
Rozprzestrzenianiu się choroby sprzyja również fakt, że osoba zakażona stanowi źródło kolejnych infekcji nawet 3 dni przed wystąpieniem u niej pierwszych objawów. Natomiast okres zakaźności wynosi nawet 2-3 tygodnie, jeśli pacjent nie został poddanych odpowiedniemu leczeniu.
Błonica objawy u dzieci i dorosłych
Błonica to nie tylko choroba charakteryzująca się wysoką zakaźnością, ale gdy nie zostanie ona odpowiednio rozpoznana i leczona, stanowi zagrożenie dla życia. Objawy błonicy u dorosłych zależą w dużym stopniu od miejsca wniknięcia patogenu do organizmu oraz lokalizacji zmian chorobowych, a ich nasilenie od stopnia patogenności danego szczepu. Stąd też wyróżnia się kilka rodzajów błonicy, a każdy z nich charakteryzuje się nieco innym zestawem symptomów.
- Błonica gardła i migdałków- najczęstsza forma choroby, charakteryzuje się silnym bólem gardła, gorączką, złym samopoczuciem, osłabieniem, szarobiałym, gęstym nalotem w obrębie gardła i migdałków (tzw. błony rzekome) trudnym do usunięcia, powiększeniem węzłów chłonnych szyi i obrzękiem (tzw. szyja byka), trudnościami w połykaniu i mówieniu (tzw. kluskowata mowa).
- Błonica krtani- objawia się chrypką, szczekającym kaszlem, dusznościami, świszczącym oddechem, zaburzeniami oddychania, możliwym gwałtownym zatrzymaniem oddechu z powodu niedrożności krtani. Ten rodzaj błonicy jest szczególnie groźny dla małych dzieci, u których może przyczyniać się do zgonu w ciągu kilku godzin.
- Błonica nosa- typowe objawy to: przewlekły, śluzowo-ropny wyciek z nosa (często jednostronny), naloty na przegrodzie nosa, jak również łagodne objawy ogólnoustrojowe związane z infekcją tj. stan podgorączkowy, osłabienie. Ta forma błonicy występuje głównie u niemowląt i małych dzieci.
- Błonica skóry- miejscowo można obserwować owrzodzenia, niegojące się rany z brudnoszarym nalotem, czasem pojawia się również świąd, zaczerwienienie, obrzęk wokół zmian. Błonica skóry spotykana jest najczęściej w krajach tropikalnych lub przy złych warunkach higienicznych.
- Błonica spojówek- zmiany w obrębie narządu wzroku obejmują zaczerwienienie i obrzęk spojówek, ropną wydzielinę, nalot błoniczy na powierzchni spojówki. Jeśli choroba nie jest leczona, może prowadzić do uszkodzenia rogówki, a nawet utraty wzroku.
- Błonica narządów płciowych- pojawia się bardzo rzadko, zwykle w warunkach złej higieny, charakterystyczne objawy to owrzodzenia i naloty na błonach śluzowych narządów płciowych.
Toksyna błonicza, która początkowo umiejscawia się w obrębie gardła, krtani, nosa, skóry, spojówek, czy też narządów płciowych, może przeniknąć do krwi, powodując szereg uszkodzeń w ważnych dla funkcjonowania organizmu narządach, m.in. w obrębie układu nerwowego, sercowo-naczyniowego, czy w nerkach. Dlatego też tak ważna jest szybka diagnostyka choroby i wdrożenie jej leczenia.
Błonica leczenie
Leczenie błonicy, podobnie jak w przypadku innych chorób bakteryjnych, wymaga wdrożenia odpowiedniej antybiotykoterapii, ale również podania surowicy. Wcześniej jednak lekarz musi postawić właściwą diagnozę. Oczywiście jej podstawą jest badanie przedmiotowe, ale z pomocą w diagnostyce przychodzą również metody laboratoryjne, m.in. wymaz z miejsca objętego zakażeniem w celu izolacji patogenu, testy stwierdzające obecność toksyny błoniczej, czy też badania serologiczne.
Jeśli błonica u dorosłych, bądź dzieci zostanie zdiagnozowana, konieczne jest podjęcie szybkich działań. Pacjent z błonicą wymaga hospitalizacji i stałego monitorowania stanu zdrowia, w tym pracy ważnych narządów, jak serce, czy nerki. W pierwszej kolejności chory otrzymuje surowicę przeciwbłoniczą. Jest to gotowa immunoglobulina przeciwko toksynie błoniczej, która neutralizuje ją, zanim wniknie ona do tkanek i je uszkodzi. Stąd też ważne jest jej jak najszybsze podanie.
Surowica przeciwbłonicza, mimo że jest ważnym lekiem w terapii błonicy, może wywołać uczulenie, dlatego przed jej podaniem u pacjentów przeprowadza się próbę uczuleniową.
W drugiej kolejności w celu zahamowania namnażania bakterii, ograniczenia wydzielania toksyny i zapobiegania rozprzestrzenianiu zakażenia pacjent otrzymuje antybiotyk. Zwykle leczenie błonicy prowadzone jest za pomocą penicyliny lub erytromycyny. Farmaceutyki podawane są w formie domięśniowej lub dożylnej, raczej nie stosuje się doustnych antybiotyków.
Choroba zakaźna błonica często wymaga również postępowania uzupełniającego, mającego na celu poprawę i monitorowanie funkcji życiowych pacjenta. Dlatego chory przebywa często na OIOM-ie, a w razie potrzeby poddawany jest tlenoterapii, czy intubacji. Prowadzone jest także dożylne nawadnianie. Równolegle, jeśli jest taka potrzeba, prowadzi się również leczenie powikłań. W całym procesie terapeutycznym ważna jest także izolacja chorego, która prowadzona jest od momentu podejrzenia błonicy, aż do uzyskania dwóch ujemnych wyników wymazów, które zostały pobrane co najmniej dobę po zakończeniu antybiotykoterapii. Odpowiednim leczeniem profilaktycznym zostają objęte również osoby z najbliższego otoczenia chorego, które miały z nim kontakt. Postępowanie, o którym decyduje lekarz, obejmuje antybiotykoterapię oraz szczepienie.
Błonica powikłania
Błonica to choroba o bardzo wysokim potencjale powikłań, które występują nie tylko w miejscu zakażenia (np. gardle czy krtani), ale przede wszystkim ogólnoustrojowo, co ma związek z działaniem toksyny błoniczej. Nawet po wyleczeniu zakażenia bakteryjnego, skutki działania toksyny mogą być poważne, trwałe, a niekiedy śmiertelne. Toksyna błonicza jest bardzo groźna, ponieważ wnika do komórek, uszkadza ważne narządy, tj. serce, nerki, czy układ nerwowy i może powodować zgon przez niewydolność oddechową lub sercową.
Najczęściej występujące powikłania błonicy obejmują:
- Zapalenie mięśnia sercowego, które może wystąpić nawet 2–3 tygodnie od pojawienia się pierwszych objawów choroby, wówczas występują: zaburzenia rytmu serca (arytmie), omdlenia, osłabienie, duszność, ostra niewydolność krążenia, która może prowadzić do śmierci.
- Uszkodzenia nerwów obwodowych, które obejmują- porażenie podniebienia miękkiego, wywołujące trudności w mówieniu i połykaniu, opadanie powiek (porażenie nerwu okoruchowego), porażenie przepony prowadzące do niewydolności oddechowej i niedowłady kończyn (porażenia symetryczne, tzw. polineuropatia).
- Niewydolność oddechową, która pojawia się na skutek mechanicznej niedrożności krtani, porażenia mięśni oddechowych (przepona, międzyżebrowe), czy też nagłego skurczu krtani u dzieci.
- Niewydolność nerek, skutkującą zmniejszoną diurezą, zaburzeniami elektrolitowymi, a nawet ostrą niewydolnością nerek.
Rzadko do powikłań błonicy zalicza się sepsę, zapalenie płuc, uszkodzenia wątroby, czy zaburzenia krzepliwości. Choroba zakaźna błonica jest szczególnie niebezpieczna dla dzieci, ponieważ są one szczególnie narażone na gwałtowny przebieg błonicy krtani. W przypadku małych pacjentów zgon przez uduszenie może nastąpić w ciągu kilku godzin od wystąpienia pierwszych objawów.
Wystąpienie powikłań błonicy może być wywołane brakiem podjęcia odpowiednich działań terapeutycznych odpowiednio szybko. Ważne w kontekście zapobiegania powikłaniom są również szczepienia ochronne.
Błonica profilaktyka, program szczepień ochronnych
Program obowiązkowych szczepień przeciwko błonicy został wprowadzony w Polsce w latach 1954-1955. Spowodowało to stopniowe zmniejszanie się z roku na rok ilości chorych. W naszym kraju w latach od 1997 do 2024 nie zgłoszono ani jednego przypadku błonicy. 2 zakażenia pojawiły się jak do tej pory w 2025 roku. Pojedyncze zachorowania na świecie mają związek z podróżnymi do krajów, gdzie profilaktyka szczepień nie jest rozpowszechniona i/lub utrzymanie higieny pozostawia wiele do życzenia. Mowa tutaj o takich regionach jak: kraje Południowo-Wschodniej Azji, Południowego Pacyfiku, Afryka, Europa Wschodnia, czy obszary Ameryki Środkowej.
Zaznaczyć trzeba, że jeśli w krajach wysoko rozwiniętych pojawiają się pojedyncze przypadki błonicy, to zwykle dotyczą one pacjentów niezaszczepionych. Błonica szczepionka zawiera inaktywowany toksoid błoniczy, który pobudza organizm do wytwarzania odporności bez wywoływania choroby. Występuje ona w formie szczepionek skojarzonych- wersja podstawowa: błonica, tężec, krztusiec lub tak zwana szczepionka 6 w 1: błonica, tężec, krztusiec, polio, WZW typu B, Haemophilus influenzae (stosowana tylko u dzieci)
Błonica szczepienie podstawową wersją szczepionki obejmuje następujący schemat dawkowania:
- 2 miesiąc życia – pierwsza dawka
- 3-4 miesiąc życia – druga dawka
- 5-6 miesiąc życia – trzecia dawka
- 16-18 miesiąc życia – czwarta dawka
- 6 rok życia – dawka przypominająca
- 14 rok życia – dawka przypominająca
- 19 rok życia – dawka przypominająca
Osoby dorosłe powinny przyjmować przypominającą dawkę szczepionki co 10 lat, szczególnie gdy podróżują do krajów, gdzie błonica występuje częściej lub są oni pracownikami służby zdrowia.
Błonica to poważna choroba zakaźna. Jeśli odpowiednio szybko nie zostanie podjęte jej leczenie, stanowi ona poważne zagrożenie dla zdrowia i życia pacjenta. Na szczęście wprowadzenie powszechnych szczepień ochronnych pozwoliło niemal całkowicie wyeliminować chorobę z obszarów Zachodniej i Środkowej Europy. Niemniej jednak coraz częstsze podróże w miejsca, gdzie błonica stanowi wciąż realny problem zdrowotny, jak również rezygnacja rodziców z odpowiednich szczepień obowiązkowych, sprawia, że pojedyncze przypadki błonicy, nadal stanowią realne zagrożenie.
Bibliografia:
- Clarke K. and others; Global Epidemiology of Diphtheria 2000–2017; Emerging Infectious Diseases 2019; DOI: https://doi.org/10.3201/eid2510.190271.
- Krzystyniak K.; Szczepienia przeciw błonicy; Lek w Polsce 2025; 35(407): 46-50.
- Kuchar E.; Błonica – objawy, diagnostyka, leczenie i sposoby ochrony przed zakażeniem; www.mp.pl.
