Podwyższony poziom stresu odczuwany obecnie przez wiele osób stał się przyczyną coraz większego zainteresowania adaptogenami. Zmniejszają one podatność organizmu na różnorodne czynniki stresujące i normalizują jego pracę. Czym dokładnie są adaptogeny? Jak działają i w jakich preparatach można je znaleźć?
1. Co to są adaptogeny?
2. Adaptogeny – dlaczego cieszą się coraz większą popularnością?
3. Adaptogeny – działanie
4. Rośliny adaptogenne
5. Najlepsze polskie adaptogeny
6. Jak łączyć adaptogeny?
Co to są adaptogeny?
Co to jest adaptogen? Termin ten został po raz pierwszy wprowadzony w roku 1940 przez rosyjskiego naukowca. Badał on rośliny, które w sposób niespecyficzny wzmacniały organizm. Wspierały jego pracę podczas narażenia na stresory środowiskowe, chemiczne i fizyczne. Musiały być niespecyficzne, czyli nienakierowane na konkretny czynnik, który zaburzał pracę organizmu. W kolejnych latach, objaśnienie słowa „adaptogen” ulegało zmianom. Obecnie, termin ten nie posiada jednej, oficjalnej definicji. Przyjmuje się, że adaptogeny normalizują pracę organizmu, zwiększają jego odporność na stresory, niezależnie od ich rodzaju, a także na choroby. Wpływają na przystosowanie się organizmu do zmieniających się, niekorzystnych czynników zewnętrznych oraz zapobiegają wyrządzanym przez nie szkodom.
Adaptogeny działają normalizująco, a nie stymulująco. Oznacza to, że celem ich stosowania jest utrzymanie wydolności fizycznej i psychicznej organizmu na prawidłowym poziomie, bez względu na działające na niego stresory. Nawet najsilniejsze adaptogeny nie są jednak środkami pobudzającymi, które w krótkim czasie prowadzą do wzrostu odczuwanej energii i napięcia. Środki stymulujące, takie jak np. kofeina, szczególnie jeśli stosowane są przez dłuższy okres czasu, działają stresogennie. Organizm może potrzebować stopniowo coraz większej ich dawki, aby uzyskać podobny efekt działania. Adaptogeny działają w inny sposób. Zwiększają tolerancję organizmu na stres, dzięki czemu lepiej, efektywniej i szybciej radzi on sobie z czynnikami stresogennymi.
Adaptogeny – dlaczego cieszą się coraz większą popularnością?
Nie bez przyczyny w ostatnich latach znacząco zwiększyła się ilość badań poświęconych adaptogenom, a w społeczeństwie rośnie zainteresowanie roślinami adaptogennymi. Czynników wyzwalających stres jest w obecnych czasach coraz więcej. Część z nich jest uniwersalna i wywołuje reakcję każdego organizmu. Takim stresorem jest np. wojna lub śmierć bliskiej osoby. Stresująco może też działać hałas, odczuwanie niskiej lub wysokiej temperatury, zmiana ciśnienia, czy chociażby uraz lub kontuzja. Bardzo istotne są tzw. stresory psychiczne. Wśród nich wymienić można: zbyt wiele obowiązków służbowych, presję czasową, życie w pośpiechu oraz obawę przed niesprostaniem wszystkim obowiązkom. Stresorem można nazwać właściwie każdy bodziec, który zaburza równowagę organizmu.
Od dawna wiemy, że długotrwały stres wpływa negatywnie na odczuwaną jakość życia. Jest również istotnym czynnikiem ryzyka, zwiększającym prawdopodobieństwo rozwoju wielu chorób. Utrzymujący się stres stwarza zagrożenie wystąpienia schorzeń układu krążenia, chorób nowotworowych, cukrzycy, osteoporozy i innych chorób cywilizacyjnych. Choć niemożliwym jest wyeliminowanie stresu ze swojego życia, można nauczyć się lepiej na niego reagować. Ważne jest wprowadzenie określonych zmian w stylu życia, które pomogą utrzymać organizm w równowadze i zmniejszą podatność na stres. Pomocne mogą być adaptogeny, które wzmacniają odporność na stres i chronią przed jego negatywnymi skutkami. Adaptogeny stosowane już w przypadku istniejących schorzeń, nie złagodzą odczuwanych przez pacjenta objawów, ale mogą wzmacniać organizm i chronić przed pojawieniem się powikłań choroby.
Adaptogeny – działanie
Zioła adaptogenne mają szeroki zakres działania. Tradycyjnie są one wykorzystywane w okresach osłabienia organizmu i pojawienia się przewlekłego uczucia zmęczenia. Adaptogeny pomagają odbudować witalność i powrócić do pełni sił po okresie nasilonego stresu lub odczuwania silnego, długotrwałego napięcia. Nie zaburzają funkcjonowania organizmu. Dzięki ich działaniu, organizm jest w stanie w sposób bardziej efektywny i konstruktywny reagować na czynniki stresogenne.
Wiedza na temat adaptogenów stale się rozszerza. Ich dokładny mechanizm nie został jeszcze w pełni poznany. Adaptogeny wywołują zmiany fizjologiczne, morfologiczne, a także zmiany biochemiczne. Najskuteczniejsze adaptogeny neutralizują wolne rodniki (posiadają działanie antyoksydacyjne), wpływają korzystnie na nastrój, koncentrację i zdolność zapamiętywania. Redukują odczuwany niepokój i lęk. Dzięki działaniu adaptogenów, organizm szybciej może wrócić do pełnej sprawności po przebytej chorobie. Roślinne adaptogeny oddziałują pozytywnie również na jakość snu.
Adaptogeny zwiększają odporność organizmu na stresory różnego rodzaju. Wśród nich są zarówno bodźce biologiczne, takie jak bakterie, wirusy i inne patogeny, bodźce fizyczne – hałas, zbyt niska/wysoka temperatura, a także bodźce chemiczne, jak np. zanieczyszczenia powietrza czy trucizny innego pochodzenia. Warto wiedzieć, że adaptogeny nie spowodują wzrostu aktywności ani wydolności organizmu ponad jego optymalny poziom. Ich zadaniem jest właśnie powrót do tego stanu.
Rośliny adaptogenne
Do adaptogenów zaliczamy m.in.:
- korzeń żeń-szenia,
- korzeń eleuterokoka,
- korzeń witani ospałej (ashwagandha),
- korzeń różeńca górskiego (rhodiola),
- owoc cytryńca chińskiego
- korzeń maca.
Adaptogeny różnią się między sobą zawartością substancji aktywnych, a co za tym idzie – również właściwościami. Działają w różny sposób, poprzez nieco inne mechanizmy, ale efekt jest ten sam – dostosowanie się organizmu do zmieniających się czynników zewnętrznych i wewnętrznych, które zaburzają jego prawidłowe funkcjonowanie. Przykładowo, korzeń z różeńca wykazuje działanie ochronne w stosunku do układu nerwowego i układu krążenia silniej niż korzeń eleuterokoka. Eleuterokok posiada natomiast większą aktywność gastroprotekcyjną ( ochronną w stosunku do błony śluzowej żołądka) i przeciwmiażdżycową. Owoc cytryńca będzie natomiast bardziej efektywny, jeśli w wyniku zaburzenia równowagi organizmu pojawiło się osłabienie i zmęczenie fizyczne.
Najlepsze polskie adaptogeny
Jedynie nieliczne polskie adaptogeny dostępne są w postaci leków. Zdecydowana większość surowców ma postać suplementów diety. Jednym z najlepiej przebadanych i jednocześnie najmocniejszych adaptogenów jest korzeń eleuterokoka. Zawarte w nim związki aktywne wspomagają koncentrację i pamięć. Oddziałują ochronnie na wątrobę i żołądek. Działają też antyoksydacyjnie i zapobiegają odkładaniu się blaszek miażdżycowych w ścianach naczyń krwionośnych. Adaptogen z eleuterokokiem pomaga unormować poziom glukozy we krwi. Ogranicza odczuwany lęk. Posiada też właściwości immunostymulujące i przeciwzapalne. Wyciąg z korzenia eleuterokoka kolczastego, standaryzowany na eleuterozydy (związki aktywne zawarte w eleuterokoku) znajdują się w kapsułkach Sarkomil. Suplement wspomagający pracę mięśni przeznaczony jest dla osób, chcących wspierać ich funkcjonowanie. Adaptogeny z eleuterokokiem zaleca się przyjmować maksymalnie przez 2 miesiące. Po ich upływie zalecana jest przerwa.
Wśród roślin adaptogennych znajduje się też popularny żeń-szeń. Jest on bogaty w ginsenozydy, flawonoidy i pektyny. Regularne przyjmowanie tego surowca wspomaga procesy myślowe. Ułatwia koncentrację i zapamiętywanie. Adaptogeny z żeń-szeniem są pomocne również w przypadku zaburzonych funkcji seksualnych zarówno u kobiet jak i mężczyzn. Zaleca się je stosować w stanach zwiększonego zmęczenia i osłabiania organizmu. Żeń-szeń jako adaptogen powinien być przyjmowany nie dłużej niż 3 miesiące. Może powodować on działania niepożądane, takie jak problemy ze snem, nudności, biegunka oraz skórne reakcje nadwrażliwości. Żeń-szeń znajduje się w wielu suplementach. Dostępne są m.in. kapsułki Olimp Żeń-szeń Vita-complex, Naturell Żeń-szeń Forte i EkaMedica sok z żeń-szenia.
Coraz większym zainteresowaniem cieszą się również adaptogeny z ashwagandhą, określaną też jako witania ospała. Najmocniejszy adaptogen, którego działanie polega na skutecznym redukowaniu odczuwanego poziomu stresu, to m.in. właśnie ashwagandha. Dodatkowo, wykazuje ona również właściwości antyoksydacyjne i przeciwzapalne. Reguluje też odpowiedź układu immunologicznego na różnego rodzaju chorobotwórcze drobnoustroje. Adaptogeny z ashwagandhą zmniejszają odczuwane zmęczenie i napięcie. Surowiec ten znajduje się w suplementach ActivLab Ashwagandha, Naturell Ashwagandha i Solgar Witania ospała Ashwagandha.
Korzeń różeńca górskiego (Rhodiola) to kolejny adaptogen, wspomagający procesy poznawcze i wspierający pracę całego układu nerwowego. Działa ochronnie w stosunku do układu krążenia i komórek wątroby (o innych środkach hepatoprotekcyjnych można przeczytać w artykule: Jak wspomóc pracę wątroby – najlepsze preparaty). Neutralizuje też wolne rodniki i posiada właściwości przeciwzapalne. Pomaga redukować odczuwany lęk i wpływa korzystnie na samopoczucie. Rhodiola przyspiesza regenerację organizmu po intensywnym wysiłku fizycznym. Adaptogeny z różeńcem mogą być więc szczególnie przydatne dla sportowców. Surowiec ten może być wartościowym suplementem diety również dla mężczyzn, zmagających się z przedwczesny wytryskiem. Rhodiola znajduje się np. w preparatach na pamięć i koncentrację ActivLab Rhodiola, tabletkach Rhodiola+B, a także tabletkach Navitin które wspomagają funkcje seksualne.
Jak łączyć adaptogeny?
Adaptogeny zaleca się raczej przyjmować pojedynczo. Łączenie adaptogenów obecnie nie jest zalecane. Mechanizmy działania zawartych w surowcach związków czynnych różnią się od siebie. Nie prowadzono badań, w których oceniano wpływ na organizm kilku przyjmowanych jednocześnie adaptogenów. Trudno określić jakie interakcje mogłyby między nimi zachodzić. Ze względów bezpieczeństwa zaleca się więc stosowanie w danym czasie tylko jednego adaptogenu.
Roślinne adaptogeny posiadają wielokierunkowe działanie, normalizujące pracę organizmu, przywracające jego wydolność fizyczną i psychiczną oraz uodparniające na wszechobecne czynniki stresujące. Są zalecane przede wszystkim osobom, narażonym na chroniczny stres, często odczuwającym napięcie i lęk. Adaptogeny niejednokrotnie wpływają na ciśnienie tętnicze krwi, poziom glukozy, a nawet funkcjonowanie tarczycy. Warto więc pamiętać, aby skonsultować się z lekarzem lub farmaceutą jeśli przyjmujemy przewlekle leki na cukrzycę, nadciśnienie, tarczycę lub inne preparaty.
Bibliografia:
- Liao L., He Y., Li L., et al., A preliminary review of studies on adaptogens: comparison of their bioactivity in TCM with that of ginseng-like herbs used worldwide, Chin Med., 2018, 13, 57, doi: 10.1186/s13020-018-0214-9.
- Wolski T., Baj T., Ludwiczuk A., Sałata M., Głowniak K., Surowce roślinne o działaniu adaptogennym oraz ocena zawartości adaptogenów w ekstraktach i preparatach otrzymanych z rodzaju Panax, Postępy Fitoterapii, 2009, s. 77-97.
- Panossian A., Wikman G., Effects of adaptogens on the Central Nervous System and the Molecular Mechanisms Associated with Their Stress-Protective Activity, Pharmaceuticals (Basel), 2010, 3 (1), 199-224, doi: 10.3390/ph3010188
