Z roku na rok, częstość zachorowań na choroby odkleszczowe rośnie. Jak im zapobiegać? Jak usunąć kleszcza, który zdążył przytwierdzić się do skóry? I wreszcie, czy rumień po kleszczu zawsze oznacza boreliozę?
1. Czy każdy kleszcz w ciele jest niebezpieczny?
2. Jak chronić się przed ugryzieniem kleszcza?
3. Jak wyciągnąć kleszcza?
4. Skuteczny preparat na kleszcze
5. Choroby odkleszczowe
Czy każdy kleszcz w ciele jest niebezpieczny?
Jedynie pewien odsetek kleszczy jest zarażonych bakteriami, wirusami lub pierwotniakami. Większość kleszczy nie przenosi tych drobnoustrojów i nie stwarza zagrożenia dla zdrowia. Po ugryzieniu, nie wiadomo jednak, czy ten konkretny kleszcz w skórze jest nosicielem niebezpiecznych patogenów czy też nie. Dlatego właśnie, najlepiej zapobiegać ugryzieniom i chronić się przed kleszczami. Największa aktywność tych pajęczaków przypada na okres od wiosny aż do późnej jesieni. Warunki atmosferyczne, które wówczas panują, są najlepiej tolerowane przez kleszcze. Postępujące zmiany klimatyczne i stopniowe ocieplanie się klimatu powoduje jednak, że aktywność kleszczy może wzrastać jeszcze przed nadejściem wiosny.
Kleszcze występują na terenie całej Polski. Najczęściej można je spotkać w lasach, na polanach, łąkach i innych terenach bogato porośniętych trawą. Mogą przyczepić się do ubrania lub skóry, a następnie przemieszczać po ciele, szukając najbardziej dogodnego dla nich miejsca. Kleszcze nie spadają z drzew. Nie potrafią też latać. Kleszcz w skórze najczęściej nie jest od razu zauważalny dla pacjenta. Wynika to z faktu, że w ślinie kleszcza znajdują się substancje znieczulające. Z tego właśnie powodu, wiele osób nie wie, że doszło do ugryzienia. Na skórze pozostają jedynie niewielkie ślady po kleszczu.
Jak chronić się przed ugryzieniem kleszcza?
Kleszcz w ciele, który przenosi niebezpieczne patogeny, może być bardzo groźny dla zdrowia. Diagnostyka chorób odkleszczowych nie jest łatwa, a samo leczenie często jest długotrwałe. Warto więc różnymi sposobami zapobiegać ugryzieniom przez kleszcze:
- Pamiętajmy o odpowiednim ubiorze – szczególnie podczas wizyty na terenach z wysoką trawą. Ważne jest szczelne okrycie ciała za pomocą np. jasnych długich spodni, kaloszy i wysokich skarpetek. Na jaśniejszych ubraniach znacznie łatwiej jest zauważyć kleszcza. Zaleca się też korzystanie z czapek. Ze względu na wilgotne i ciepłe środowisko na skórze głowy, kleszcze lubią wędrować w tym kierunku, a do tego są tam trudne do zlokalizowania. Zabezpieczenie głowy nakryciem, zmniejsza ryzyko wczepienia się kleszcza w skórę.
- Korzystajmy ze środków odstraszających owady – preparat na kleszcze potrafi skutecznie odstraszyć te osobniki.
- Po powrocie do domu należy dokładnie obejrzeć ciało, ze zwróceniem szczególnej uwagi na okolice ciepłe, wilgotne i dobrze ukrwione. Kleszcze często można znaleźć w obrębie skóry głowy, pachwin, karku, pod pachami lub kolanami.
- W przypadku posiadania zwierząt domowych zabezpieczajmy je przed ugryzieniem np. za pomocą specjalnych obroży na kleszcze. Regularnie sprawdzajmy też skórę zwierząt.
Nie istnieje szczepionka na kleszcze, która chroniłaby przed ugryzieniem. Najlepszą dostępną metodą ochrony jest przestrzeganie wszystkich wymienionych wyżej sposobów, zmniejszających ryzyko zakażenia. Kleszcz w skórze i związane z nim ryzyko choroby odkleszczowej, zdarza się znacznie częściej wśród osób, nie przestrzegających powyższych wskazówek.
Jak wyciągnąć kleszcza?
Jak usunąć kleszcza, który już wgryzł się w skórę? Przede wszystkim, trzeba to zrobić jak najszybciej po zauważeniu kleszcza w ciele. Można w tym celu posłużyć się pęsetą, najlepiej taką, która jest wygięta z jednej strony. Możemy też skorzystać ze specjalnego przyrządu do usuwania kleszczy np. Kick the Tick. Niezależnie od tego, co wykorzystamy do usunięcia kleszcza, starajmy się złapać go jak najbliżej skóry, aby nie uciskać napęczniałego od krwi tułowia. Następnie, zdecydowanym ale spokojnym ruchem, należy wyciągnąć go ze skóry. Miejsce, w którym doszło do ugryzienia a także używaną pęsetę i ręce trzeba zdezynfekować za pomocą środka odkażającego. Jeśli kleszcz w ciele wydaje się zbyt trudny do samodzielnego usunięcia, warto zgłosić się po pomoc do lekarza lub pielęgniarki. W większości przypadków, stosując odpowiednie środki na kleszcze i pamiętając o prawidłowej technice jego wyjęcia ze skóry, można ten zabieg wykonać w domu. Nawet jeśli nie uda nam się wyjąć całego kleszcza i w skórze pozostanie niewielki fragment aparatu gębowego, ryzyko zakażenia chorobami, które może przenosić kleszcz, jest bardzo małe. Wątpliwe byłoby jednak pozostawienie w skórze znacznego fragmentu kleszcza. Wówczas warto skorzystać z pomocy personelu medycznego. Usunięcie kleszcza w przeciągu pierwszych 24 godzin po ugryzieniu, znacząco zmniejsza ryzyko przeniesienia patogenów chorobotwórczych na człowieka.
Skuteczny preparat na kleszcze
Odpowiednie środki na kleszcze skutecznie zapobiegają ugryzieniom i zmniejszają ryzyko transmisji chorób. Wśród substancji o największej skuteczności znajduje się permetryna, ikarydyna, IR3535 i DEET (N,N-dietylo-m-toluamid). Ostatni z nich – DEET – uważany jest za najlepszy środek na kleszcze. Ze względu na możliwe działania niepożądane które może wywoływać (głównie neurotoksyczność), nie jest zalecany do stosowania u dzieci poniżej 2-ego roku życia. Środki na kleszcze z DEET stosowane zgodnie z zaleceniami producenta, niosą niewielkie ryzyko pojawienia się efektów ubocznych. Przykładowe preparaty na kleszcze zawierające DEET to Mugga i Ultrathon. Zaleca się, aby stężenie DEET podczas stosowania u dzieci nie przekraczało 30%. Bezpieczniejszym, choć nieco mniej skutecznym preparatem jest spray na kleszcze z ikarydyną, np. Mosbito lub Kick the Tick Repelent Spray. Środki na kleszcze z ikarydyną najczęściej zalecane są dla dorosłych i dzieci powyżej 3-ego roku życia. Dostępne są też preparaty z tą substancją dla młodszych dzieci, ale w mniejszym stężeniu, które może okazać się niewystarczające do zapewnienia odpowiedniej ochrony przed ugryzieniem.
Środki na kleszcze z IR3535 mogą być stosowane często już po ukończeniu 1-ego roku życia. Spray na kleszcze zawierający IR3535 uważany jest za skuteczny preparat, chroniący przed ugryzieniem. Stosując repelenty trzeba ściśle przestrzegać zaleconego dawkowania. Nie można łączyć różnych substancji, ponieważ może to nasilać ich toksyczność. Stosując spray na kleszcze, należy unikać jego wdychania i z tego powodu nigdy nie aplikować go bezpośrednio na twarz. W przypadku dzieci, korzystniej jest rozpylać preparat na kleszcze na ubrania, a nie na skórę. Zapobiegnie to ewentualnemu podrażnieniu delikatnego naskórka. Część preparatów jest jednak przeznaczona do spryskiwania zarówno ubrań, jak i ciała. Nie ma konieczności stosowania spray’u na kleszcze pod ubrania.
Choroby odkleszczowe
W Polsce znaczenie mają przede wszystkim dwie choroby odkleszczowe: borelioza i kleszczowe zapalenie mózgu. Kleszcz w skórze może jednak przenosić też patogeny, wywołujące inne choroby, takie jak babeszjoza, tularemia, anaplazmoza i wiele innych.
Borelioza (określana też jako krętkowica kleszczowa i choroba z Lyme)
Objawy boreliozy mogą być różne, w zależności od fazy zakażenia. Jej charakterystycznym symptomem, występującym mniej więcej u połowy chorych jest rumień po kleszczu. Określa się go jako rumień wędrujący, ponieważ zmiana ta powiększa się wraz z upływem kolejnych dni. Można ją rozpoznać jako zaczerwienienie po kleszczu z przejaśnieniem w centralnym miejscu. Zmiana jest zwykle owalna lub okrągła i najczęściej nie swędzi. Niezauważony rumień wędrujący zanika samoistnie po kilku tygodniach. Należy pamiętać, że rumień po kleszczu zawsze oznacza boreliozę. W przypadku dzieci, borelioza w początkowym stadium może mieć też postać pseudochłoniaka. Pojawia się wówczas niebolesna, czerwonawa grudka po kleszczu w miejscu ugryzienia. Borelioza wywoływana jest przez krętki bakterii Borrelia burgdorferi. Kiedy dochodzi do ich rozsiania wraz z krwią po organizmie, można zauważyć liczne rumienie po kleszczu. Nie świadczy to wówczas o pogryzieniu przez wiele pajęczaków, ale właśnie o rozsianiu krętków do innych miejsc. Objawy boreliozy późnej, która może rozwinąć się wiele miesięcy, a nawet wiele lat po zakażeniu, są mało specyficzne, przez co często trudne do zdiagnozowania. Mogą dotyczyć zaburzeń pracy serca, zapalenia stawów, zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych, a także porażenia nerwu twarzowego. W Polsce, w województwie warmińsko-mazurskim i podlaskim istnieje największe ryzyko zarażenia się chorobą, jaką jest borelioza. Leczenie polega na stosowaniu antybiotyków.
Kleszczowe zapalenie mózgu
Kleszczowe zapalenie mózgu (KZM) to choroba odkleszczowa powodowana przez wirusa, którym zarażony jest kleszcz. Początkowo, u chorego pojawiają się objawy grypopodobne, takie jak gorączka, złe samopoczucie, bóle głowy i nudności. Po kilku dniach, symptomy te mijają. Po około tygodniu, u większości chorych obserwuje się drugą fazę choroby, tzw. fazę neurologiczną. Oprócz wcześniejszych objawów, mogą pojawić się m.in. zaburzenia świadomości, porażenie nerwów czaszkowych i porażenie kończyn. Ta choroba odkleszczowa jest niebezpieczna głównie z powodu groźnych powikłań, które występują aż u 20-50% chorych. Na szczęście, dostępna jest szczepionka na kleszcze, chroniąca przed KZM, która uważana jest obecnie za najskuteczniejszą formę profilaktyki.
Warto chronić się przed ugryzieniem kleszcza i zmniejszyć tym samym ryzyko przeniesienia groźnych dla zdrowia i życia drobnoustrojów. Dostępne są skuteczne środki na kleszcze, które zapobiegają ugryzieniom. Należy też pamiętać o dokładnym zakrywaniu ciała podczas pobytu na terenach leśnych i jego dokładnej obserwacji po powrocie do domu. Takie działania w istotnym stopniu ograniczają możliwość zachorowania na choroby odkleszczowe.
Bibliografia:
- Pancewicz S.A., Garlicki A.M., Moniuszko-Malinowska A. i inni, Diagnostyka i leczenie chorób przenoszonych przez kleszcze. Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Epidemiologów i Lekarzy Chorób Zakaźnych, Przegl. Epidemiol., 2015, 69, s. 421-42.
- Smoleńska Ż., Matyjasek A., Zdrojewski Z., Borelioza – najnowsze rekomendacje w diagnostyce i leczeniu, Forum Reumatol., 2016, tom 2, nr 2, s. 58-64.
- Kuchar E., Zajkowska J., Flisiak R. i inni, Epidemiologia, diagnostyka i profilaktyka kleszczowego zapalenia mózgu w Polsce i wybranych krajach europejskich. Stanowisko polskiej grupy ekspertów, Medycyna Pracy 2021, 72, 2, s. 193-210.
