Odmrożenia to częsty problem zimą, który dotyka zarówno dzieci jak i dorosłych. Zbyt długa ekspozycja na niską temperaturę i nieprawidłowe zabezpieczenie przed czynnikami zewnętrznymi może prowadzić do uszkodzenia warstwy skóry. Odmrożenia mogą również powodować deformacje tkanek wewnętrznych, zaburzenia przepływu krwi a nawet prowadzić do martwicy skóry, kości i mięśni. Znajomość pierwszej pomocy jest bardzo ważna, aby zmniejszyć ryzyko powstania ciężkich powikłań. Niekiedy, w przypadku odmrożenia stóp, rąk i nóg 3 i 4 stopnia konieczna jest nawet amputacja.
1. Odmrożenia skóry- przyczyny i proces powstawania odmrożeń
2. Czynniki ryzyka powstawania odmrożeń
3. Stopnie odmrożenia kończyn - na jakie objawy należy zwrócić uwagę?
4. Czy odmrożenia znikają? - powikłania odmrożeń
5. Odmrożenia - pierwsza pomoc
6. Szpitalne leczenie odmrożenia skóry
7. Jak zapobiegać odmrożeniom?
8. Domowe sposoby na odmrożenia
Odmrożenia skóry- przyczyny i proces powstawania odmrożeń
Odmrożenia to nieprawidłowy stan, wynikający z uszkodzenia skóry i tkanek wewnętrznych na skutek niskich temperatur. Pomimo, że odmrożenia są widoczne gołym okiem, to zmiany jakie zachodzą pod wpływem niskich temperatur mogą dotyczyć całego organizmu. Najczęściej spotykane są odmrożenia rąk i stóp, ze względu na dużą ilość znajdujących się w ich obszarze włosowatych naczyń krwionośnych i nerwów. Główne przyczyny powstawania odmrożeń to:
- Długotrwała ekspozycja na niskie temperatury,
- Narażenie na wiatr i wilgoć - czynniki te dodatkowo przyspieszają utratę ciepła oraz powodują uszkodzenie naturalnej bariery ochronnej skóry,
- Nieodpowiedni ubiór - brak odpowiedniej ochrony w postaci rękawic, butów, czapki prowadzi do nadmiernego uszkodzenia tkanek i utraty ciepła nieosłoniętych części ciała,
- Długotrwałe unieruchomienie - brak ruchu ciała zmniejsza przepływ krwi w kończynach oraz ogranicza produkcję odpowiedniej ilości ciepła, aby dostatecznie ogrzać organizm.
Pierwszą reakcją organizmu na niskie temperatury jest skurcz naczyń krwionośnych w skórze, aby zabezpieczyć organizm przed utratą ciepła. Proces skurczu i rozkurczu naczyń krwionośnych trwa około 5-10 minut i często objawia się zaczerwienieniem skóry. Dłuższe przebywanie w temperaturze poniżej 0 stopni Celsjusza powoduje wewnętrzne tworzenie się kryształków lodu, co prowadzi do uszkodzenia komórek i lokalnej zmiany poziomu elektrolitów. Dodatkowo, tworzenie się lodu jest główną przyczyną uszkodzeń naczyń krwionośnych włosowatych i powstawania zakrzepów, które ograniczają przepływ krwi. Niestety, w trakcie procesu odmrażania dochodzi do lokalnych obrzęków, powstania stanu zapalnego, zaburzenia przepływu krwi, a w konsekwencji do martwicy tkanek.
Czynniki ryzyka powstawania odmrożeń
Ciężkość i trwałość powstania odmrożeń zależy przede wszystkim od czasu przebywania w niskiej temperaturze. Ponadto, zwiększone ryzyko wystąpienia odmrożeń pojawia się u osób takich jak:
- Dzieci i niemowlęta - ze względu na duży stosunek powierzchni do masy ciała oraz nie wykształcone mechanizmy regulacji temperatury, dzieci są narażone na szybką utratę ciepła.
- Seniorzy - osoby starsze mają zaburzone mechanizmy regulacji temperatury. Choroby tj. demencja mogą dodatkowo utrudniać ocenę temperatury i czasu przebywania w niskich temperaturach.
- Osoby nadużywające alkoholu lub narkotyków - zaburzona świadomość pod wpływem środków odurzających może doprowadzić do upadków i zwiększonego czasu ekspozycji na niską temperaturę. Ponadto, alkohol powoduje rozszerzenie naczyń, a przez to zwiększoną utratę ciepła.
- Osoby borykające się z chorobami układu nerwowego m.in neuropatia cukrzycowa, choroba Parkinsona, przebyty udar - te schorzenia mogą upośledzać odczuwanie temperatury otoczenia.
- Osoby z chorobami zatorowo-zakrzepowymi oraz miażdżycą - zaburzony przepływ krwi w kończynach prowadzi do nieprawidłowego dostarczenia ciepła oraz potęguje skutki uboczne odmrożeń.
- Osoby niedożywione i odwodnione - brak odpowiednich składników odżywczych w organizmie zaburza wytwarzanie ciepła.
Stopnie odmrożenia kończyn - na jakie objawy należy zwrócić uwagę?
Pierwsze objawy odmrożeń w temperaturze około -10 stopni Celsjusza mogą pojawić się po 15-30 minutach ekspozycji. Im niższa temperatura i występowanie dodatkowych czynników środowiskowych (wilgotność i wiatr), tym czas powstania pierwszych zmian termicznych może się skrócić nawet do kilku minut. W zależności od ciężkości zmian spowodowanych niską temperaturą wyróżniono 4 stopnie odmrożeń.
Odmrożenia 1 stopnia
Odmrożenia I stopnia występują bardzo często i nie prowadzą do trwałych zmian w tkankach i naczyniach krwionośnych. Odmrożone palce u nóg i rąk objawiają się zaczerwienieniem, a niekiedy bladością skóry, która jest zimna w dotyku. Na tym etapie powstawania odmrożeń może pojawić się uczucie mrowienia, drętwienia oraz pieczenia. Z chwilą ogrzania kończyn następuje łagodny obrzęk, który zanika w ciągu kilku minut. Po 5-10 dniach od odmrożenia, niektóre osoby mogą doświadczać niewielkiego łuszczenia się skóry.
Odmrożenie 2 stopnia
Charakterystycznym objawem odmrożeń 2 stopnia są pojawiające się pęcherze wypełnione płynem. Dodatkowo skóra staje się blada, szara oraz występuje obrzęk. Odmrożenie 2 stopnia najczęściej nie kończy się trwałymi zmianami tkanek. Niemniej jednak, po pewnym czasie może pojawić się czarny strup oraz łuszczenie się skóry.
Odmrożenie 3 stopnia
Odmrożenia 3 stopnia są poważne i najczęściej wymagają interwencji lekarza. W tym przypadku skóra staje się sztywna, o kolorze niebiesko-szarym. Zmiany jakie się pojawiają dotyczą głębszych warstw skóry. Pacjenci doświadczający odmrożeń 3 stopnia zmagają się z pęcherzami wypełnionymi krwią oraz towarzyszy im intensywny ból lub całkowita utrata czucia w dotkniętym obszarze. Poważną konsekwencją tego typu odmrożenia jest martwica skóry.
Odmrożenia 4 stopnia
4 stopień odmrożenia prowadzi do amputacji części objętej zmianami termicznymi oraz stanowi poważne zagrożenie życia. Skóra staje się czarna i sucha. Na tym etapie następuje obumarcie skóry, tkanek, okolicznych mięśni, a nawet kości.
Czy odmrożenia znikają? - powikłania odmrożeń
Najczęściej odmrożenia 1 i 2 stopnia nie dają trwałych powikłań. Po kilku dniach od powstania odmrożeń, może pojawić się łagodne złuszczanie się skóry. W przypadku odmrożeń 2 stopnia może pojawić się czarny strup, który po jakimś czasie samoistnie odpadnie. Warto zaznaczyć, że w trakcie rekonwalescencji odmrożeń, osoby borykają się z nadmierną suchością skóry, o którą warto szczególnie zadbać. Wskazówki, jak dbać o przesuszoną skórę można znaleźć w artykule: Sucha skóra - jak skutecznie walczyć z nadmiernym przesuszeniem skóry? Co więcej, jednym z częstszych powikłań odmrożeń są zmiany w wyglądzie paznokci m.in zgrubienia i łamliwość płytki paznokciowej.
Poważniejsze i długotrwałe powikłania urazów termicznych będą zauważalne, gdy nastąpi uszkodzenie nerwów i naczyń krwionośnych. Osoby doświadczające odmrożeń 3 i 4 stopnia mogą się zmagać z przewlekłym bólem, mrowieniem kończyn i nadmierną wrażliwością na bodźce zewnętrzne. Niekiedy, pacjenci u których wystąpiła martwica tkanek mogą zmagać się z utratą czucia w miejscu odmrożeń. Częstym powikłaniem odmrożeń może być również nieprawidłowe krążenie w kończynach, które objawia się uczuciem zimna i bladością skóry.
Niebezpiecznym powikłaniem odmrożeń, które wymagają stałej opieki lekarskiej są choroby zwyrodnieniowe stawów, a nawet deformacje kości.
Odmrożenia - pierwsza pomoc
Najczęściej, odmrożenia 1 i 2 stopnia nie wymagają hospitalizacji, ale konieczne jest odpowiednie postępowanie, aby zapobiec uszkodzeniom tkanek. Pierwsza pomoc w przypadku odmrożeń obejmuje:
- Ochronę przed niską temperaturą i unikanie ekspozycji na szkodliwe czynniki zewnętrzne,
- Zdjęcie wilgotnych ubrań i założenie suchej i ciepłej odzieży,
- Ściągnięcie biżuterii, oraz ciasnych butów, aby poprawić przepływ krwi,
- Ogrzewanie ciała za pomocą koców lub ratunkowych folii termicznych,
- Nie należy pocierać odmrożonych części ciała! Pocieranie tych partii ciała może dodatkowo przyspieszać uszkodzenie tkanek,
- Zabezpieczenie rany jałowym opatrunkiem,
- Stopniowe ogrzewanie rany w wodzie o temperaturze około 37–39°C, przez 15–30 minut,
- Stosowanie preparatów przeciwbólowych - w przypadku bólu można przyjąć dawkę leków z kwasem acetylosalicylowym lub ibuprofenem. Preparaty z grupy niesteroidowych leków przeciwzapalnych oprócz łagodzenia bólu, zapobiegają tworzenie się zakrzepów,
- Zapobieganie odwodnieniu.
Warto zaznaczyć, że w przypadku pojawienia się pęcherzy w odmrożeniach 2 i 3 stopnia, nie zaleca się ich przebijania. Pęcherze wypełnione płynem mogą być usunięte w jałowych warunkach, pod kontrolą lekarza. Rany odmrożeniowe w trakcie gojenia należy zabezpieczyć specjalistycznym, jałowym opatrunkiem.
Odmrożenie nogi i ręki 3 i 4 stopnia wymagają pilnej konsultacji z lekarzem. Pierwsza pomoc w odmrożeniu objawiającym się siną, niebiesko-szarą skórą obejmuje zabezpieczenie rany, ochronę przed niską temperaturą i wezwanie zespołu ratunkowego.
Szpitalne leczenie odmrożenia skóry
Szpitalne leczenie odmrożeń wymaga koordynacji wielu specjalistów i skupia się przede wszystkim na zabezpieczeniu organizmu przed dalszymi uszkodzeniami. Po wdrożeniu pierwszej pomocy, rozpoczyna się diagnostykę określającą stopień uszkodzenia tkanek. Najczęściej w odmrożeniach 3 i 4 stopnia podawane są leki, które usuwają zakrzepy i poprawiają przepływ krwi. Gdy dojdzie do wychłodzenia organizmu, podawane są również dożylnie ogrzane płyny, które mają za zadanie wyrównać temperaturę ciała. Odmrożenie stopy, nóg i rąk 3 i 4 stopnia wymagają chirurgicznego usunięcia martwej skóry, a niekiedy konieczna jest amputacja. Istotne jest również podawanie odpowiednich leków przeciwbólowych, które oprócz łagodzenia dolegliwości bólowych również zapobiegają powstawaniu trwałego bólu neuropatycznego.
Jak zapobiegać odmrożeniom?
Istotnym czynnikiem zapobiegającym odmrożeniom jest odpowiednie zabezpieczenie ciała przed niską temperaturą. W czasie zimy warto zakupić odzież i dodatki wykonane z naturalnych materiałów np. z wełny i kaszmiru, które utrzymują temperaturę i zapewniają ciepło. Obecnie w sklepach dostępna jest odzież wykonana z syntetycznych materiałów, które zwiększają potliwość, a w konsekwencji mogą prowadzić do szybszej utraty ciepła. Dodatkowo, aby zapobiec odmrożeniom zaleca się unikanie intensywnego wysiłku fizycznego w niskich temperaturach. W tym okresie warto również zadbać o dostarczenie prawidłowej ilości substancji odżywczych oraz o odpowiednim nawodnieniu. Po jakie witaminy warto sięgnąć zimą, dowiesz się czytając artykuł: Witaminy na zimę - co warto suplementować zimą?
Aby w pełni zadbać o skórę zimą, zalecane są kosmetyki nawilżające i natłuszczające, które tworzą warstwę ochronną i zabezpieczającą przed szkodliwym wpływem mrozu. Lecznicze preparaty na odmrożenia zawierają alantoinę, pantenol, glicerol oraz oleje roślinne, które regenerują uszkodzony naskórek oraz odbudowują naturalną barierę hydrolipidową.
Domowe sposoby na odmrożenia
Domowe sposoby na odmrożenia są szczególnie przydatne zimą, kiedy jest zwiększone ryzyko urazów termicznych podczas jazdy na nartach lub na sankach. Warto znać kilka wskazówek, które umożliwią skuteczne ogrzanie organizmu:
- Zastosowanie ciepłej kąpieli z dodatkiem olejów lub parafiny - w przypadku lekkich objawów odmrożeń warto zwrócić uwagę na odpowiednie nawilżenie oraz regenerację uszkodzonej bariery skóry. Ciepła kąpiel z dodatkiem olejów lub parafiny skuteczne odżywia skórę, odbudowuje uszkodzoną warstwę hydrolipidową oraz zapobiega powstawaniu nowych odmrożeń.
- Stosowanie żelu aloesowego - żel aloesowy dzięki obecności polisacharydów działa przeciwzapalnie i łagodząco. Preparaty z żelem aloesowym łagodzą zaczerwienienie skóry oraz zmniejszają obrzęk.
- Domowy termofor - aby zapewnić stałą, optymalną temperaturę do leczenia odmrożeń, polecane są domowe termofory. Aby przygotować podręczny ogrzewacz, należy wsypać kilka łyżek ryżu do skarpetki lub materiałowego woreczka, a następnie włożyć je do mikrofalówki na 1 min.
Znajomość pierwszej pomocy i umiejętność rozpoznania stopnia odmrożenia może zapobiec powstawaniu trwałych uszkodzeń tkanek. Odmrożenia 1 i 2 stopnia nie wymagają hospitalizacji, ale konieczne jest odpowiednie zabezpieczenie rany oraz zaprzestanie ekspozycji na niską temperaturę. Dodatkowo, ciepła kąpiel, stosowanie termoforu oraz użycie żelu aloesowego wspomagają regenerację skóry i przyspieszają proces gojenia. Natomiast odmrożenia 3 i 4 stopnia wymagają pilnej konsultacji z lekarzem i najczęściej kończą się interwencją chirurgiczną. Podstawą w zapobieganiu odmrożeń jest odpowiedni ubiór, odżywienie i nawodnienie, a także utworzenie bariery ochronnej na powierzchni skóry, np. stosując tłusty krem.
Bibliografia:
- "Hipotermia i odmrożenia." Medycyna Praktyczna – Pacjent, dostępne online: https://www.mp.pl/pacjent/pierwsza_pomoc/165213,hipotermia-i-odmrozenia, dostęp: 26 stycznia 2025.
- "Odmrożenie." Medycyna Praktyczna – Interna, dostępne online: https://www.mp.pl/interna/chapter/B16.III.23.17, dostęp: 26 stycznia 2025.
- "Krótki zarys postępowania w odmrożeniach." Medycyna Praktyczna – Chirurgia, dostępne online: https://www.mp.pl/chirurgia/chirurgia-ogolna/134604,krotki-zarys-postepowania-w-odmrozeniach,1, dostęp: 26 stycznia 2025.
- Sheridan RL, Goverman JM, Walker TG. Diagnosis and Treatment of Frostbite. N Engl J Med. 2022 Jun 9;386(23):2213-2220. doi: 10.1056/NEJMra1800868. PMID: 35675178.
- Joshi K, Goyary D, Mazumder B, Chattopadhyay P, Chakraborty R, Bhutia YD, Karmakar S, Dwivedi SK. Frostbite: Current status and advancements in therapeutics. J Therm Biol. 2020 Oct;93:102716. doi: 10.1016/j.jtherbio.2020.102716. Epub 2020 Sep 4. PMID: 33077129.
- Hutchison RL. Frostbite of the hand. J Hand Surg Am. 2014 Sep;39(9):1863-8. doi: 10.1016/j.jhsa.2014.01.035. PMID: 25154574.
- Regli IB, Strapazzon G, Falla M, Oberhammer R, Brugger H. Long-Term Sequelae of Frostbite-A Scoping Review. Int J Environ Res Public Health. 2021 Sep 14;18(18):9655. doi: 10.3390/ijerph18189655. PMID: 34574580; PMCID: PMC8465633.
