Terapia przeciwnowotworowa ma za zadanie zniszczyć komórki rakowe za pomocą środków farmakologicznych, promieniowania jonizującego czy też zabiegów chirurgicznych. Dwie pierwsze metody są bardzo szkodliwe również dla zdrowych tkanek. Największą toksyczność obserwuje się w przypadku stosowania ich obu łącznie.
W przypadku chemioterapii powstałe odczyny skórne zależą od rodzaju zastosowanego cytostatyku oraz częstotliwości jego podania. Najczęściej w okolicy twarzy, szyi, ramion i tułowia pojawia się zaczerwienienie, zmiany trądzikowe, suchość, świąd oraz większa skłonność do łuszczenia się naskórka.
Radioterapia natomiast uznawana jest za stosunkowo bezpieczną metodę leczenia. Wdrażana jest aż u 75% pacjentów nowotworowych jako samodzielna terapia, ale także w połączeniu z zabiegami chirurgicznymi czy też chemioterapią oraz innymi metodami leczenia raka. Promieniowanie jonizujące uszkadza DNA guza i prowadzi do rozpadu komórek nowotworowych. Niestety oddziałuje również na zdrowe tkanki. Wczesne powikłania po radioterapii dotyczą głównie komórek szybko dzielących się, a do takich należy m.in. naskórek. Do najczęstszych skórnych działań niepożądanych związanych z radioterapią zaliczyć można:
- uszkodzenie gruczołów łojowych i potowych, a co generuje nadmierną suchość skóry i jej skłonność do łuszczenia się,
- rumień skóry,
- nadmierną pigmentację,
- świąd,
- atrofię skóry – zanik, przejawiający się miejscowo zbyt cienką i delikatną skórą,
- obrzęki,
- miejscowe zgubienia i powstające bliznowacenia,
- pajączki naczyniowe,
- uszkodzenie mieszków włosowych i związane z nim wypadanie włosów
- popromienny odczyn zapalny wczesny (naskórek) i późny (skóra właściwa).
Skóra po radioterapii – odczyn popromienny
Wraz z postępem medycyny radioterapeuci coraz precyzyjniej dostosowują strumień promieniowania do chorych tkanej jednocześnie stawiając na ochronę tych zdrowych. Nie mniej jednak w obszarze promieniowania jonizującego znajduje się skóra, w której na skutek naświetlania dochodzi do licznych zmian, a głównie do rozwoju stanu zapalnego, co generuje ból, świąd i pieczenie. Ten wczesny odczyn zapalny dotyczy naskórka i może wystąpić już w ciągu kilkunastu godzinach od naświetlania. Co ważne jest on przemijający, w przeciwieństwie do odczynu późnego. Dochodzi wtedy do uszkodzenia w obrębie skóry właściwej. Pojawia się on nawet 6 miesięcy po zakończeniu radioterapii i objawia się przebarwieniami na skórze, pajączkami i bliznowaceniami. Obraz popromiennych zmian skórnych określa 4 stopniowa skala, która uwzględnia nasilenie objawów i rodzaj popromiennych zmian skórnych:
- pierwszy stopień – zaczerwienienie skóry i/lub suche złuszczanie,
- drugi stopień - średnie zaczerwienienie, ograniczone złuszczanie na wilgotno, obrzęk o średnim nasileniu,
- trzeci stopień - zlewne złuszczania na wilgotno w okolicach innych niż fałdy skórne, krwawienia nawet po niewielkim urazie,
- czwarty stopień - martwica i/lub owrzodzenia ze ścieńczeniem skóry, samoistne krwawienia.
To jak postępuje odczyn popromienny zależy od wielu czynników m.in.:
- pola powierzchni skóry poddanej naświetlaniu,
- dawki promieniowania, sposobu jego frakcjonowania, rodzaju i wysokości energii użytej do transmisji,
- chorób współistniejących (cukrzyca, niewydolność nerek),
- stopnia odżywienia,
- wieku pacjenta,
- stopnia odżywienia i wyniszczenia chorobą,
- używek (palenie papierosów, spożywanie alkoholu),
- zastosowania systemowego leczenia onkologicznego (chemioterapia),
- grubości naskórka (cienki naskórek na twarzy, pod pachami, w okolicach krocza),
- obszaru skóry poddanego promieniowaniu (najbardziej narażone są miejsca gdzie dochodzi do styku dwóch powierzchni, m.in. skóra w okolicach krocza i pod piersiami),
- wydolności układu limfatycznego,
- kondycji skóry (przerwana integralność naskórka, oparzenia, wcześniejsze urazy, zabiegi, ewentualne trwające bądź przebyte infekcje).
Pielęgnacja skóry w trakcie radioterapii
Odpowiednio dbając o skórę podczas radioterapii można w znacznym stopniu ograniczyć podrażnienia i zmiany popromienne. Ważne, aby obszar poddany radioterapii chronić przed ewentualnymi urazami oraz szkodliwymi czynnikami zewnętrznymi, m.in. promieniowaniem słonecznym, zmienną temperaturą i środkami o działaniu drażniącym (np. kosmetyki oczyszczające czy zawierające alkohol). Jeśli unikanie ekspozycji na słońce nie jest w pełni możliwe konieczny będzie krem ochronny przy radioterapii z filtrem UV 50 SPF. Na poddany promieniowaniu obszar nie wolno samodzielnie naklejać plastrów (leczniczych, rozgrzewających), ani też ich zrywać.
Zaleca się natomiast noszenie przewiewnych ubrań, wykonanych z naturalnych włókien, aby skóra mogła stale oddychać. Do kąpieli warto stosować delikatne środki o neutralnym pH, dedykowane dla skóry wrażliwej. Woda stosowana do mycia powinna być letnia, a osuszanie skóry bardzo delikatne, bez pocierania jej ręcznikiem. Chociaż w przypadku odczynu popromiennego III i IV stopnia nie zawsze mycie jest dozwolone. Szczególnie gdy na skórze pojawią się zmiany martwicze. Wtedy konieczna jest nawet interwencja chirurgiczna. Dlatego w przypadku właściwej pielęgnacji również warto skonsultować się z lekarzem prowadzącym terapię. Bezpośrednio przed radioterapią lepiej nie sięgać po kosmetyki onkologiczne do pielęgnacji skóry, ponieważ w wielu przypadkach mogą one zmiękczać naskórek i zwiększać jego wrażliwość na działanie promieniowania.
Jak pielęgnować skórę po radioterapii?
Kosmetyki po radioterapii mają za zadanie chronić, nawilżyć, natłuścić oraz zadziałać łagodząco i regeneracyjnie na skórę poddaną promieniowaniu. Krem po radioterapii powinien zawierać składniki, które potrafią zarówno zapobiegać przezskórnej utracie wody, chronić komórki skóry przed uszkodzeniami ich DNA, jak również zmniejszać odczyny popromienne i przyspieszać gojenie się ewentualnych ran powstałych na skutek naświetlania. Ponadto kiedy dochodzi do suchego złuszczania się naskórka we wczesnym odczynie popromiennym warto sięgać po mocno natłuszczające kosmetyki onkologiczne zawierające takie składniki jak olej rycynowy czy też wazelinę. Natomiast w przypadku zmian późnych do jakich należą zwłóknienia warto wybierać krem lub balsam po radioterapii zawierający dużą ilość witaminy E, która dodatkowo jest świetnym antyoksydantem. Ponadto preparaty wzmacniające po radioterapii do stosowania na skórę mogą zawierać między innymi takie składniki jak: mocznik, alantoina, hialuronian sodu, koenzym Q10, kwas foliowy, oliwa z oliwek, skwalen, aloes, masło shea, olej sojowy, ekstrakt z owoców ostropestu plamistego czy też wosk pszczeli.
Kosmetyki do skóry po chemioterapii
Leki stosowane podczas chemioterapii działają ogólnoustrojowo, to znaczy, że uszkadzają DNA zarówno komórek nowotworowych jak i zdrowych. Dotyczy to głównie tych w których podziały komórkowe zachodzą bardzo szybko. Wśród dermatologicznych objawów niepożądanych związanych z podaniem leków cytostatycznych występują m.in.: wypadanie włosów, ale też niekiedy nadmierny ich wzrost, np. na twarzy, suchość i świąd skóry, obrzęki, wysypki, zaczerwienienia, zapalenie mieszków włosowych oraz zespół objawów zwany „ręka-stopa”, w którym to zmiany skórne wraz z drętwieniem pojawiają się na kończynach. Często również obserwuje się zaburzenia w obrębie paznokci (zmiany barwnikowe, nieprawidłowy wzrost, zanokcica).
Bardzo ważne jest, aby zastosować odpowiednią profilaktykę jeszcze przed rozpoczęciem chemioterapii. Warto kosmetycznie usunąć wszelkie nadmierne zrogowacenia, regularnie dobrze nawilżać, natłuszczać skórę oraz na wczesnym etapie załagodzić wszelkie podrażnienia i zmiany powstałe na skórze. Dlatego dedykowane kosmetyki po chemioterapii dobrze jest zastosować jeszcze przed rozpoczęciem terapii. Podczas farmakologicznego leczenia onkologicznego ważna jest również ochrona przeciwsłoneczna, ponieważ niektóre leki w połączeniu z promieniowaniem UV mogą prowadzić do wystąpienia poparzeń na skórze.
Jakie kosmetyki w czasie chemioterapii oraz po niej, a także i na każdym etapie radioterapii?
Przykładem preparatu, który sprawdzi się zarówno w trakcie, jak i po radioterapii i chemioterapii jest RadioCALM, specjalistyczna oncoemulsja dla skóry. Połączenie ektoiny i kwasu hialuronowego sprawia, że kosmetyk ma wyjątkowe działanie. Ektoina to składnik o wysokim potencjale antyosydacyjnym, dlatego chroni zdrowie komórki skóry przed uszkodzeniami i wspomaga procesy naprawcze. Ponadto wykazuje właściwości przeciwzapalne, przeciwnowotworowe i immunostymulujące. Natomiast kwas hialuronowy wpływa na wzrost nawilżenia skóry i zmniejsza nasilenia odczynu popromiennego. Dodatkowo zawarte w preparacie ceramidy działają mocno odżywczo. Natomiast niektóre składniki podłoża pozwalają zahamować przezskórną utratę wody.
Odpowiednia pielęgnacja skóry podczas terapii onkologicznej jest bardzo ważna na każdym jej etapie. Nie tylko zabezpiecza przed powstaniem bardziej inwazyjnych zmian, ale pozwala uniknąć pacjentowi ogromnego dyskomfortu związanego ze świądem skóry, jej suchością czy też powstawaniem bolesnych ran czy owrzodzeń. Odpowiedni krem czy balsam po radioterapii i chemioterapii to jedno, ale dodatkowo do mycia i kąpieli można sięgnąć po delikatne emolienty, które oczyszczą skórę i nie będą powodowały na niej dodatkowych podrażnień, pozostawiając na jej powierzchni warstwę ochronną.
Bibliografia:
- Michalewska Justyna; Odczyny popromienne w radioterapii oraz popromienne zapalenie skóry; Zeszyty Naukowe WCO, Letters in Oncology Science 2017;14(4):104-109 [dostęp online].
- Wiśniewski M. i inni; Popromienne zapalenie skóry – zasady postępowania; Medycyna Paliatywna w Praktyce 2013; 7, 2: 41–45 [dostęp online].
- Wszołek K., Piotrowska A.; Analiza składu wybranych kosmetyków dla pacjentów onkologicznych; Kosmetologia estetyczna; 2019; 5, 8: 551-556 [dostęp online].
