Żelazo wykazuje szereg właściwości w organizmie - bierze udział w transporcie tlenu wraz z hemoglobiną do każdej komórki ciała. Dlatego o poziom żelaza należy odpowiednio dbać. Żelazo w diecie to obowiązkowy mikroelement, a jego niewłaściwa podaż może prowadzić do jego nadmiaru lub niedoboru. Jeśli zatem zastanawiasz się co obniża poziom hemoglobiny we krwi, a u siebie dostrzegasz objawy niedoboru żelaza - ten artykuł jest dla Ciebie.
1. Żelazo - właściwości
2. Żelazo - wchłanianie i magazynowanie
3. Dzienne zapotrzebowanie na żelazo
4. Normy żelaza i jego badanie
5. Niedobór żelaza - przyczyny
6. Objawy niedoboru żelaza
7. Nadmiar żelaza - przyczyny
8. Objawy nadmiaru żelaza
9. Jak uzupełnić żelazo w organizmie?
10. Źródła żelaza w diecie
Żelazo - właściwości
Żelazo jest minerałem i kluczowym składnikiem mającym zdolność do wiązania cząsteczkowego tlenu. Buduje charakterystyczne dla czerwonych krwinek białko jak hemoglobina. Na tym nie kończy się funkcja żelaza w organizmie - bierze udział w metabolizmie energetycznym organizmu. Jest składnikiem enzymów biorących udział w przemianach tlenowych w mitochondrium komórkowym jak cytochrom, peroksydaza, katalaza. Wśród kompetencji żelaza w organizmie warto wymienić jego znaczenie i wpływ na:
- funkcjonowanie układu odpornościowego - jony żelaza aktywują niektóre składowe systemu immunologicznego,
- pracę mięśni (żelazo jest składnikiem tzw. mioglobiny) i układu nerwowego, w tym funkcje psychologiczne jak koncentracja, a także zmniejsza uczucie zmęczenia wspierając wysiłek intelektualny,
- żelazo buduje hemoglobinę, bierze udział w produkcji czerwonych krwinek,
- ochronę komórek przed wolnymi rodnikami tlenowymi (ma swój udział w detoksykacji zachodzącej w wątrobie).
Żelazo - wchłanianie i magazynowanie
W pewnej części organizm jest w stanie gromadzić żelazo m.in. w wątrobie w postaci hemosyderyny i ferrytyny. Za zapasy żelaza odpowiadają inne białka przenoszące jony żelaza (transferyna), wychwytujące je (apoferrytyna). Kluczowym miejscem dla wchłaniania żelaza jest przede wszystkim jelito cienkie i jego początkowy odcinek tzw. dwunastnica. Dlatego też obecność niektórych chorób ma negatywny wpływ na zdolność wchłaniania żelaza, co jest uzasadnieniem dla suplementacji żelaza w postaci jak preparaty z żelazem.
Dzienne zapotrzebowanie na żelazo
Żelazo to składnik, którego nie syntetyzuje ludzki organizm (jak np. aminokwasy endogenne) i musi być dostarczany wraz z dietą. Organizm jest w stanie zgromadzić zapasy jonów żelaza w wątrobie w formie wspomnianej ferrytyny. Nie zmienia konieczności przyjmowania dobrze przyswajalnego żelaza wraz z pokarmem. Część osób wspomaga się farmaceutykami bez recepty, którym powinny towarzyszyć wskazania do przyjmowania żelaza. Kluczowe jest pytanie - ile każdy z nas powinien przyjmować żelaza? Przyjrzyjmy się zatem jak wygląda dzienne zapotrzebowanie na żelazo, a zależy ono od kilku czynników jak płeć, wiek i stan fizjologiczny jak ciążą lub okres karmienia piersią.
Dzienna dawka żelaza w przypadku dorosłych kobiet i mężczyzn wygląda następująco:
- w czasie ciąży 27 mg i karmienia piersią 10 mg,
- poniżej 50. roku życia 18 mg, powyżej 50 lat - 10 mg,
- mężczyźni - 10 mg.
W przypadku dzieci i młodzieży ilość żelaza rozkłada się następująco:
- 13-18 lat - chłopcy 12 mg, dziewczynki 15 mg,
- 4-12 lat - 12 mg,
- 1-3 lat - 7 mg,
- niemowlęta 6-12 miesięcy - 11 mg.
Normy żelaza i badanie jego poziomu we krwi
Mając na uwadze różnice w zakresie dziennego zapotrzebowania łatwo można się domyśleć, że nieco inne normy żelaza występują w przypadku kobiet i mężczyzn. Badanie stężenia żelaza przeprowadza się z krwi żylnej. Pacjent powinien być na czczo, a sam pobór powinien odbywać się w godzinach porannych. Na dzień przed badaniem ostatni posiłek powinien być spożyty do godziny 18.
Normy żelaza w zależności od płci wyglądają następująco:
- mężczyźni - 17,7–35,9 µmol/l (90–200 µg/dl),
- kobiety - 11,1–30,1 µmol/l (60–170 µg/dl).
Powyższe wartości przedstawiają poziom żelaza w surowicy krwi. Badaniem uzupełniającym dla podstawowego pomiaru żelaza jest oznaczenie dwóch białek bezpośrednio związanych z żelazem jak ferrytyna i transferyna.
Kiedy warto sprawdzić żelazo w organizmie? Zawsze, gdy istnieje podejrzenie zarówno w przypadku niedoboru żelaza i jego nadmiaru oraz towarzyszącym im objawom, które różnicują się zależnie od przekroczenia żelaza ponad i poniżej normy żelaza. Czego zatem powinien spodziewać się pacjent(ka) zależnie od podniesionego lub obniżonego stężenia żelaza, a także które z nich występuje częściej?
Niedobór żelaza - przyczyny
Niedobór żelaza to stan, w którym poziom jonów żelaza w surowicy krwi znajduje się poniżej referencyjnych norm. Istnieje szereg przyczyn mających wpływ na obniżony poziom jonów żelaza. Wśród nich wymienia się:
- źle skomponowana dieta - uboga w żelazo i/lub jego dobrze przyswajalne formy np. dieta wegańska lub wegetariańska,
- zły stan narządów odpowiadających za wchłanianie żelaza - choroby przewodu pokarmowego ograniczające zdolność absorpcji jelitowej np. zespół złego wchłaniania, a także operacje jak częściowa resekcja żołądka i/lub jelita,,
- przewlekłe lub ostre stany zapalne i/lub infekcje,
- choroby o przewlekłym charakterze np. nowotwory,
- utajone lub jawne krwawienia z przewodu pokarmowego, dróg moczowych,
- obfite miesiączkowanie,
- utrata dużej ilości krwi podczas urazu / wypadku,
- wyższe pH w żołądka (tzw. achlorhydia, co ogranicza wchłanianie),
- długotrwałe stosowanie niektórych leków np. inhibitorów pompy protonowej, które podwyższają żołądkowy odczyn pH w kierunku bardziej zasadowego.
Jak właściwie komponować dietę wegańską? Co suplementować? Przeczytaj artykuł>>
Objawy niedoboru żelaza
Niski poziom żelaza w oczywisty sposób rzutuje na funkcjonowanie organizmu na różnych szczeblach. Typowe objawy niedoboru żelaza czy też jego niskiego stężenia we krwi obejmują symptomy pochodzące z kilku układów. Są to takie objawy jak:
- gorsze samopoczucie, osłabienie,
- wzmożona męczliwość, wrażenie gorszej kondycji,
- duszność np. powysiłkowa,
- przyspieszone bicie serca,
- bóle i zawroty głowy,
- pogorszenie się stanu włosów, paznokci, a także bladość powłok skórnych,
- ograniczona zdolność uczenia się (zobacz preparaty na pamięć i koncentrację),
- podatność na infekcje,
- opóźnienie wzrostu u dzieci,
- wady rozwojowe u płodu / dziecka, problem z donoszeniem ciąży np. zwiększone ryzyko przedwczesnego porodu lub poronienia.
Niski poziom żelaza wymaga uzupełnienia. Zależnie od skali niedoboru mogą być to np. tabletki musujące z żelazem lub preparaty na anemię jak tabletki i saszetki.
Chcesz wiedzieć więcej o anemii? Przeczytaj artykuł: Anemia i niedokrwistość - przyczyny, objawy, leczenie.
Nadmiar żelaza - przyczyny
Zdecydowanie rzadszy jest nadmiar żelaza. Kiedy może on wystąpić i co mu sprzyja? Otóż przyczyny nadmiaru żelaza w organizmie to:
- niedokrwistość hemolityczna, aplastyczna,
- (wielokrotne) przetoczenia krwi np. podczas operacji,
- hemochromatoza - choroba genetyczna,
- nadmierna podaż żelaza z leków i preparatów,
- uszkodzenia wątroby (jest ona głównym magazynem żelaza) np. wirusowe zapalenie wątroby, marskość wątroby,
- zespół mielodysplastyczny.
Objawy nadmiaru żelaza
Nadmiar żelaza odpowiada za szereg mniej lub bardziej specyficznych objawów w ludzkim organizmie. Na uwagę zasługują takie objawy nadmiaru żelaza jak:
- uczucie zmęczenia,
- bóle stawów,
- bóle brzucha,
- zaparcia (w przypadku przyjmowania dużych ilości żelaza),
- zmiana zabarwienia skóry np. żółte / brązowe plamy (związane z nadmiernym poziomem bilirubiny) będące efektem uszkodzenia wątroby,
- zmiany w rytmie bicia serca - nieregularne bicie tj. arytmia.
W badaniach oprócz podniesionego poziomu żelaza mogą towarzyszyć np. hepatomegalia - powiększona wątroba widoczna w badaniu USG. Nadmierny poziom żelaza może rzutować również na wzrost ryzyka zawału serca lub udaru.
Jak uzupełnić żelazo w organizmie?
Jednym z podstawowych sposobów, na który decyduje się większość pacjentów to suplementacja żelaza. Zależnie od wieku, potrzeb i preferencji można dobrać odpowiedni produkt z żelazem z uwzględnieniem wariantu smakowego. Kluczową kwestią jest jednak postać żelaza (Fe). Zależnie od preparatu dostępne są:
- nieorganiczne sole żelaza np. siarczan, pirofosforan żelaza,
- organiczne sole Fe jak fumaran, glukonian, cytrynian żelaza,
- chelaty żelaza np. diglicynian żelaza (inaczej bisglicynian).
Na wchłanianie żelaza wpływa kilka składników, są nimi np. witamina C, a także laktoferyna (w produktach witaminowych dla dzieci). Dlatego szukając dobrego preparatu z żelazem warto zwrócić uwagę na składniki towarzyszące. Obok kwasu L-askorbinowego, który potęguje absorpcję warto wymienić witaminy z grupy B, które wspierają funkcje krwiotwórcze np. witamina B12, B6 lub kwas foliowy.
Kluczowe jest również miejsce wchłaniania - w największym stopniu absorpcja żelaza zachodzi w jelicie cienkim. Dlatego w przypadku wrażliwego żołądka i wykorzystania faktu największego wchłaniania w jelitach część osób może decydować się np. na preparaty dojelitowe żelaza jak tabletki lub kapsułki dojelitowe lub preparaty o przedłużonym uwalnianiu.
W przypadku istotnych niedoborów lekarz może zlecić żelazo na receptę, które występuje w postaci tabletek, kapsułek, syropu lub zastrzyki z żelazem. Równolegle poziom żelaza w diecie również powinien ulec poprawie.
Źródła żelaza w diecie
Najbardziej naturalnym sposobem na uzupełnienie żelaza jest dieta, która sama w sobie stanowi profilaktykę przed jego niedoborami i jego najczęstszym skutkiem jak anemia z niedoboru żelaza. Źródła żelaza w diecie możemy podzielić na roślinne (niehemowe) i zwierzęce (hemowe). Co oznacza określenie hemowe i niehemowe Fe? Żelazo hemowe to Fe dwuwartościowe o lepszej włanialności na poziomie 20-30%, z kolei niehemowe to żelazo trójwartościowe - jego absorpcja wynosi 3-10%. Roślinne źródła Fe posiadają w swoim składzie wiele związków, które ograniczają wchłanianie, są nim np. fityniany.
Typowe produkty odzwierzęce stanowiące dobre źródło żelaza to mięso i podroby (wątróbka, nerki), kaszanka, jaja kurze. W czym jeszcze jest żelazo? Jego źródłem są również warzywa i produkty roślinne jak szpinak, burak, soczewica, fasola, orzechy, produkty sypkie jak pestki dyni i nasiona lnu, a także kasze (jaglana, gryczana), ziarno (komosa ryżowa, amarantus), otręby, niebieski mak. Zatem w czym jest dużo żelaza? Najwięcej dobrze przyswajalnego żelaza znajduje się w produktach odzwierzęcych. Owoce ani produkty mleczne nie są dobrym źródłem jonów żelaza. Najwięcej w tej grupie znajdziemy go w suszonych morelach lub figach (3,3 mg), zawartość w serach nie przekracza 1 mg/100 g produktu.
Co ma najwięcej żelaza wśród wymienionych produktów? Są to:
- wątróbka wieprzowa (17,9 mg/100g), nerki wieprzowe (8)
- nasiona lnu i pestki dyni (15), mak niebieski (8)
- orzechy pistacjowe (6,7), laskowe (3,4)
- amarantus i komosa (powyżej 7-8)
- otręby (15).
Bibliografia:
- Charakterystyki produktów leczniczych z żelazem (RX i OTC) - Ascofer, Ferrum Lek, Tardyferon, Sorbifer Durules.
- Malinowska J., Żelazo - znaczenie, źródła, przykłady realizacji z diety, https://ncez.pzh.gov.pl/abc-zywienia/zasady-zdrowego-zywienia/zelazo-znaczenie-zrodla-przyklady-realizacji-z-diety/
- Jakie badania może zlecić lekarz POZ, https://pacjent.gov.pl/artykul/jakie-badania-moze-zlecic-lekarz-poz
- Piskin, E. et al. (2022) ‘Iron absorption: Factors, limitations, and improvement methods’, ACS Omega, 7(24), pp. 20441–20456. doi:10.1021/acsomega.2c01833.
- Pastore, P. et al. (2020) ‘Comparative evaluation of intestinal absorption and functional value of iron dietary supplements and drug with different delivery systems’, Molecules, 25(24), p. 5989. doi:10.3390/molecules25245989.
